Ngày xuân nói chuyện vườn

Gia đình Việt Nam từ xửa, từ xưa nhà nào cũng có mảnh vườn. Thông thường khi đến định cư nơi nào đó: ở vùng đồng bằng người ta thường phải đào đất để tôn nền nhà cao hơn so với mặt bằng xung quanh để cất nhà ở, chỗ đào đất sâu trở thành ao thả cá, phía sau nhà là vườn cây ăn trái và xây chuồng nuôi gia súc, gia cầm. Vườn theo nghĩa rộng là trong khuôn viên có cả vườn , ao và chuồng gọi chung là vườn.

Nhà vườn vùng Đồng bằng Bắc bộ xưa 

Nhà vườn của gia đình ông Liệu ở Xuân mai Hà Nội 

Tuy nhiên, vườn ở Đồng bằng sông Cửu Long lại có đặc thù riêng: do đất rộng người thưa nên vườn ở đó rất rộng, dân Nam Bộ gọi là miệt vườn, có nghĩa là vườn không có bờ ranh giới, không có khái niệm về không gian chỉ thấy miệt vườn cây ăn trái mênh mông, không có khái niệm viên như chữ Viên trong Hán tự và có chữa Vi trong khuôn đóng kín.

Miệt vườn trồng măng cụt ở Bến tre Nam Bộ

Miệt vườn trồng xoài ở Cao Lãnh Đồng Tháp 

Theo các tài liệu lịch sử ở xứ Huế hình thành vườn lại khác. Huế xưa là đất Thuận Hóa (Ô châu ác địa) là vùng đất dữ, rừng thiêng nước độc, nơi để phong kiến Đại Việt lưu đày tù nhân. Trên bước đường Nam Tiến, dân xứ Thanh, Nghệ đến lập nghiệp phải đối mặt với rừng thiêng, nước độc với muông thú hung dữ. Là vừng đất mới mở rộng về phương Nam và cùng là phên dậu của quốc gia, lãnh thổ dân ta phải đối phó với giặc dã quấy phá. Người xứ Huế xưa phải lập vườn là cách để phòng vệ, người ta quan niệm có vườn là có nơi cư ngụ an toàn, đẩy không gian hoang dã ra xa nhà của họ, nên vườn của họ thường cũng rất rộng. Vườn của họ “ngoảnh lên thấy núi non, trông xuống gặp biển cả”. Đất xứ Huế không phải là đất mầu mỡ cho trái cây nặng chĩu “khi nắng thì bùn hóa đá, khi mưa thì đá hóa bùn” (thơ Phùng Quán). Với những người có học vấn, quan lại thì vườn là chỗ chơi, là nơi biểu đạt sự cảm nhận về vũ trụ quan và để thưởng ngoạn hoặc vườn là nơi không gian yên tĩnh trầm lắng giải khuây chiêm ngưỡng sự đời. Với người nghèo thì “vườn treo dưới mái ấm” , với người có thú vui cây vườn thì vườn là thiên nhiên , thanh sắc thư thái tuổi già. Mặt khác. Khi nhắc đến vườn còn phải nhắc đến khuôn viên vườn, điều này giúp ta hình dung trong trí tưởng tượng là cái ao nhỏ xinh xinh trước nhà,  những rặng cau đầu ngõ với những dây trầu leo quanh thân cao vút. Đây đúng là hình ảnh thuần Việt không thể quên trong tâm trí mỗi người dù đi xa hàng vạn dặm. Trong thiết kế cấu trúc ngôi nhà vườn truyền thống, để người già sống cùng con cháu thường là nhà cấp 4 làm bằng vật liệu đơn sơ, thông thường có sẵn quanh vườn như : gỗ, tre, nứa tạo nên vẻ mộc mạc nhưng vẫn có độ bền theo thời gian mặc dù thời tiết khi mưa, khi nắng khi gió to, bão lớn. Khuôn viên nhà vườn theo hướng đi từ ngoài vào là qua cổng đến vườn cây nhỏ hoặc ao cá vào sân nhà rồi mới đến nhà chính. Nhà phụ, nhà bếp, nhà vệ sinh, chuồng nuôi gia súc. Thông thường là “vườn sau, ao trước” hàng rào cây xanh bao quanh tạo nên một sinh thái khép kín “ vườn, ao, chuồng” đây cũng chính là nơi tăng gia sản xuất có thêm nguồn thu cho sinh hoạt gia đình, là nguồn để sống theo kiểu “tự cấp, tự túc” “mùa nào thứ đó” quanh năm có của ăn, của để. Những gia đình biết làm ăn sẽ có thu nhập rất khá từ vườn ao, chuồng (VAC) nên các cụ xưa có câu “nhất canh trì, nhì canh viên, ba canh điền”. Điểm nổi bật của vườn truyền thống là: cha, ông ta đã lai tạo và nhập nội được nhiều giống cây ăn quả quý hiếm có giá trị kinh tế cao để trồng trong vườn nhà là tiền đề cho xuất khẩu hiện nay như: vải, nhãn, xoài, dứa, bưởi, cam, quýt hồng, mít và các giống rau quý như: mướp, bầu bí, cải bắp, xu hào, su lơ và phổ thông là rau muống. Ông cha ta cũng đã đúc kết được nhiều kinh nghiệm làm vườn giá trị “lấy ngắn nuôi dài” trồng xen đậu đỗ để cải tạo đất, sử dung thiên địch để chống sâu bệnh làm liếp ở vùng phèn mặn, làm ruộng bậc thang ở vùng đồi núi…

Nhà vườn ở Huế 

Vườn treo ở Thành phố 

Nghề vườn đã từng có thời kỳ  mai một suy thoái nhất là thời kỳ chiến tranh ái quốc, thời kỳ theo chính sách cơ chế “kế hoạch hóa tập trung quan liêu bao cấp” “ruộng vườn ao hồ, trâu bò nông cụ đều thuộc quyền quản lý của tập thể HTX kiểu cũ, nông sản làm ra không được tự do lưu thông từ khi (năm 1986) có Nghị quyết của Bộ Chính trị , Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam xác định hộ nông dân là đơn vị sản xuất tự chủ, kinh tế vườn mới được khôi phục và phát triển. Nhân cơ hội này, Hội Làm vườn Việt Nam  ra đời để vận động nông dân phát triển kinh tế VAC thông quan cuộc vận động phong trào “cải tạo vườn tạp, ao hoang, chuống trống ”.

Vườn nhiều tầng ở Hương Khê - Hà Tĩnh 

Nhà vườn ở xã NTM ở Hương Khê - Hà Tĩnh 

Đến bây giờ nhìn nhận về vườn không còn như xưa nữa-kinh tế vườn đã trở thành một bộ phận quan trọng của kinh tế nông nghiệp Việt Nam. Nhiều người dân nhờ làm vườn mà đổi đời, từ chỗ là nguời thuộc diện đói nghèo nay trở thành người giàu có-nông dân mở rộng vườn ra đồng ruộng, lên đồi núi, thậm chí làm vườn cả ở vùng úng trũng bằng cách đào ruộng vượt đất lên bờ, làm vườn bờ, làm vườn giàn trên ao, dân thành phố làm vườn trên mái thượng. Khái niệm kinh tế vườn là kinh tế phụ, kinh té chỉ để tự cấp tự túc đã được thay bằng khái niệm vườn VAC là kinh tế hàng hóa. Kinh tế vườn đã góp phần tăng kim nghạch xuất khẩu rau quả Vệt Nam đạt 3,6 tỷ USD năm 2017./.

GS.TS Ngô Thế Dân -Chủ tịch HLV VN